თეატრის ორმაგი პოლარიზაცია და კარლ ვონ კლოუზუვიცის ‘მცირე ომი’ 

 

 „მეტად ძლიერ მტერთან შერკინებისას, პარტიზნები მაშინ იხევენ უკან, როდესაც ის შეტევას იწყებს; არ ასვენებენ მას მაშინ, როდესაც ის ჩერდება; უტევენ მაშინ, როდესაც იღლება და მისდევენ მაშინ, როდესაც ის უკან იხევს. პარტიზანულ სტრატეგიაში მტრისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობას წარმოადგენს მისი უკანა მხარე, ისევე როგორც მისი ფლანგები და სხვა სუსტი წერტილები. სწორედ მანდ უნდა შევუტიოთ, დავარბიოთ, მოვსპოთ, დავღალოთ და ამ გზით გავასწოროთ მტერი მიწასთან“. – მაო ზედონგი

მცირე ომის ცნება კლოუზუვიცის სახელგანთქმული ომის თეორიის შემავალი, თუმცა ნაკლებად გავრცელებული ნაწილია. მცირე ომი, ტაქტიკურად პარტიზანული ომია, მაგრამ პარტიზანული ომისგან განსხვავებით, ის ყოველთვის ძალების ასიმეტრიას მოიაზრებს.

თვითონ კლოუზუვიცმა, მის ძირითად და საყოველთაოდ ცნობილ ნაშრომში; “ომის შესახებ“, სამოქალაქო ამბოხის თემას, მხოლოდ ერთი მცირე თავი მიუძღვნა, სახელწოდებით: “მოსახლეობის აღჭურვა“. ვინაიდან კლოუზუვიცის ნაშრომებიდან, უმეტესად მხოლოდ “ომის შესახებ“ იყო ნათარგმნი, მისი ნაკლებად ცნობილი მოსაზრებები ადგილობრივი ამბოხის, საბოტაჟისა და დამხობის ტაქტიკის (ერთი სიტყვით: მცირე ომის) შესახებ, სულ მცირეოდენ ვინმეს თუ სმენია. აქედან შეიქმნა არასწორი შთაბეჭდილება რომ კლოუზუვიცი მხოლოდ “დიდი ომის” ე.ი. მხოლოდ სახელმწიფოთაშორისი ომების შესწავლით იყო დაინტერესებული. თანამედროვე კლოუზუვიცის ექსპერტები და უახლესი ომის ისტორიისა და თეორიის ლიტერატურა კი საპირისპიროს გვიჩვენებს.

“ომი არის მტრის ძალდატანებით იძულება, რომ მან ჩვენი ნება აასრულოს“ – წერს ავტორი. იგივე გვერდზე კლოუზუვიცი ალტერნატიული ფორმულირებით საუბრობს მტრის გაუვნებლობაზე, როგორც ომის ძირითად დანიშნულებაზე. ორივე შემთხვევაში, ომი ემსახურება კონკრეტულ მიზანს: ერთი ადამიანის ან ხალხის ნებამ უნდა დაიმორჩილოს მეორე ადამიანის ან ხალხის ნება. ომის ზოგადი მოდელი არის დუელი ან/და ორთაბრძოლა (ან ამ შემთხვევაში: ‘ერთაბრძოლა’).

ნებისმიერი ძალმომრეობის შემთხვევაში ემოციების როლი გარდაუვალია. რამდენად არ უნდა “განვითარდეს” ადამიანი და რაოდენ “დახვეწილი” ინსტიტუციური თუ ტექნოლოგიური ფონი არ უნდა “ამშვენებდეს” ჩვენ ურთიერთ-სიძულვილს და დაუსრულებელ სისხლისღვრას, “რაციონალური” – ან როგორც კლოუზუვიცი წერს: სუფთად “ალგებრული” ომი ვერასოდეს იქცევა სინამდვილედ. საერთოდ თუ შესაძლებელია ეგრეთ წოდებული “უემოციო რაციონალური აზროვნება”, თუნდაც მათემატიკასა და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებაში (ომს რომ თავი ვანებოთ), ეს ცალკე საკითხია. ამ ეტაპზე, უბრალოდ დავაფიქსიროთ რომ კონფლიქტი, ძალადობა, ძალდატენება და ომი, გადაჯაჭვულია ერთდროულად, როგორც იძულება-კონტროლის მიდრეკილებასთან, ასევე ადამიანის ემოციებთან. მაშასადამე ომი, მათ შორის ფიზიკური დაპირისპირება, ყოველთვის ფსიქოლოგიური ომია.

მეცნიერული პროგრესის და დომინაციის ტექნოლოგიების განვითარებას, ძალადობის მხოლოდ უფრო ეფექტური ტექნიკების განთავსება მოჰყვა. ეს ტექნიკები ერთნაირად და ერთდროულად, როგორც სახელმწიფოთაშიდა ასევე სახელმწიფოთაშორის ძალადობის მენეჯმენტის ხელსაწყოებს წარმოადგენენ. ძალადობის მენეჯმენტის ყველაზე ეფექტური გამოხატულება კი ძალადობის წინასწარ პრევენცია არის. უშუალო ძალმომრეობის ფორმებს, ძალაუფლების ირიბად ასრულების მეთოდები ენაცვლება, მაგრამ მათი მიზანი სრულიად უცვლელი რჩება. ამ ტექსტის ფარგლებში ვისაუბრებთ კონკრეტულად მცირე ომის შესახებ, დასჯისა და ძალადობის მოძველებულ ინსტიტუციებზე, თანამედროვე ზედამხედველობა-კონტროლის მექანიზმებზე და შევეცდებით დავნერგოთ ახალი ტერმინი, სახელად; ორმაგი პოლარიზაცია.

ომის თეორიის ფარგლებში, თავდასხმის სტრატეგიის განხილვისას, კლოუზუვიცი გვიხსნის რომ მტერი ინერტულ მასას არ წარმოადგენს. ის აქტიურია, ჩვენსავით ადაპტირებადია და მას ყოველთვის გააჩნია წინაღობის გაწევის უნარი. მეტოქის წინაღობის ხარისხი (სიძლიერე) ორი ძირითადი ნაწილისგან შედგება: 1. მისი ნებისყოფა და 2. მისი საშუალებები. პირველისგან განსხვავებით, მეორე ობიექტურად აღრიცხვადია (იმ გამონაკლისის გარდა, როდესაც არასაკმარისი ინფორმაცია გაგვაჩნია, რის შემთხვევაში დაზვერვის მეშვეობით, ანუ ისევ და ისევ: მცირე ომის ერთ-ერთი ფორმით, შეგვიძლია ის უკეთ შევისწავლოთ). მტრის საშუალებები მისი რესურსები და ტექნიკური უნარებია. მეორესმხრივ, ნებისყოფა ერთგვარ დამალულ ელემენტს წარმოადგენს, მისი ზუსტი განჭვრეტა რთულია, თუმცა უხეშად მიახლოებული დაკვირვებით, კერძოდ; მოტივის გამოაშკარავებით, ამ სუბიექტური წინაღობის ფორმის შესწავლაც შესაძლებელია. უკიდურეს შემთხვევაში, თუ მტერს სრული განადგურება ელის, მაშინ მოტივიც ძლიერია და წინაღობაც მაქსიმალური (რამდენადაც საშუალებები იძლევიან გასაქანს). მაშასადამე, საშუალებები წინაღობის ობიექტურ განზომილებას წარმოადგენენ და ნებისყოფა კი სუბიექტურს.

მტრის წინაღობის გაწევის უნარი მის უკიდურესობაში; მის ზღვრულ გამოხატულებაში უნდა იყოს გათვალისწინებული. ე.ი. მტერი პოტენციურად იზავს ყველაფერს იმისთვის, რომ არ დამარცხდეს. ომის ერთ-ერთი არსი და დამახასიათბელი თვისება სწორედ ეს არის – ზღვარი, “ექსტრემა”. აქ კლოუზუვიცი, ძალიან დახვეწილ ფილოსოფიურ (და სტრატეგიულ) დაკვირვებას გვთავაზობს. ომი და აბსტრაქტული აზროვნება ანალოგიური პრინციპით მოქმედებენ, ორივე ჩერდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც აბსოლუტურ ზღვარს მიაღწევს. სადაც აბსტრაქტული ფიქრი მხოლოდ უზოგადესი კატეგორიების მოსაზრებით კმაყოფილდება, ომი იგივე დაკმაყოფილებას მხოლოდ მტრის სრული განადგურებით და მოსპობით ღებულობს. შერკინება ქმედითი უკიდურესობის მაგალითია, აბსტრაქცია კი – ფიქრის. დაუოკებელი ფიქრი და დაუოკებელი ძალადობა შესატყვისს ერთმანეთში პოულობენ.

პრაქტიკაში კი რათქმაუნდა ყველაფერი სხვაგვარად არის. როგორც აბსტრაქციებში გადაკარგული ფიქრი სამყაროს პრაქტიკულ მოთხოვნილებებს შორდება და ვეღარ აკმაყოფილებს, ასევე მტრის სრული მოსპობა ერთდროულად არა-სასურველი და ხშირად შეუძლებელიცაა. ომის წარმოება ხდება სასრული რესურსებით და კონკრეტული მიზნებით, მტერი თუ ვერ შეგვაჩერებს – ბუნება ნამდვილად გამოგვფიტავს, ხოლო მიზანი თუ მკაფიოდ ვერ დავისახეთ, ვერც ჩვენი საშუალება გაამართლებს. ომი არის პრაგმატული, ის ბუღალტრულ აღრიცხვას და ეკონომიკურ გათვლებს მოითხოვს. როგორც მსჯელობისას ზოგჯერ ერთი მარტივი და კონკრეტული პასუხი, ზედმეტი ფიქრის გარეშე პრობლემას მარდად მოაგვარებს, ანალოგიურად ომის ველზე მტერი მოლაპარაკებით დათმობაზე შეიძლება წამოვიდეს, ან სულაც საგრძნობი წინაღობის გარეშე დაგვნებდეს. მაშასადამე, როგორც პრაგმატული ფილოსოფია ტრივიალურ მსჯელობასა და დაუოკებელ ფიქრს შორის მოექცევა, ასევე ომის წარმოება ზედაპირულ პოლიტიკასა და დაუოკებელ ბრძოლას შორის მიმდინარეობს. ეფექტური პრაქტიკა მეტწილად ორივე უკიდურესობას ერიდება.

როგორც სახელმწიფოთაშორის ომებს, სახელმწიფოთაშიდა ომებს საკუთარი ისტორია აქვთ. თუ ადრე სახელმწიფოთაშიდა (მცირე) ომი მოიაზრებდა მხოლოდ პოლიციის-მაგვარ ინსტიტუციებს, რომლებიც კონკრეტულად შიდა ამბოხისა და სამოქალაქო ძალადობის წინააღდმეგ იყვნენ აღჭურვილი, დღეს (განსაკუთრებით დასავლეთში) მცირე ომმა თავისი როლი ეკონომიკურ და სოციალურ ინსტიტუციებში გამონახა. მცირე ომის პოლიტიკა არის სოციალური მართვის ხელოვნება; ყველა ის დაწესებულება, რომელიც ადამიანის ცნობიერებას აყალიბებს, პირდაპირი თუ ირიბი გზით შიდა კონფლიქტის ალბათობის შემცირებას ემსახურება. მარტივად რომ ვთქვათ: თანამედროვე საზოგადოებაში შიდა ომის ძირითადი დანიშნულება არის მორჩილი საზოგადოების ჩამოყალიბება.

ორმაგი პოლარიზაცია, როგორც მცირე ომის ერთ-ერთი სტრატეგია, სწორედ ამ მიზანს ემსახურება. რას ნიშნავს ‘ორმაგი პოლარიზაცია’? ომი თავისთავად პოლარიზაციას გულისხმობს, ორი მხარე უპირისპირდება ერთმანეთს და იბრძვიან. პოლარიზაცია სინონიმურია კონფლიქტთან და შერკინებასთან. კლოუზუვიცის პერიოდში პოლარიზაციის საკითხი საკმაოდ მარტივი იყო, ორი ჯარი უპირისპირდება ერთმანეთს და ერთი ამარცხებს მეორეს. დღეს-დღეობით საჯარო დისკურსი, პოლარიზაციის მეორე ფენას ქმნის. ე.წ. ინფორმაციული ომი, მეორე ხარისხის პოლარიზაციას წარმოადგენს, სადაც თავად ომისა და პოლარიზაციის განმარტება, კვლავ პოლარიზებულია. დამალული და საიდუმლო ომები მსგავსი ორმაგი პოლარიზაციით სარგებლობენ.

შეიძლება ხუმრობით ვიკითხოთ: “განა პოლარიზაციის პოლარიზაცია, ანუ კონფლიქტის კონფლიქტი, მშვიდობას არ მოიაზრებს?” რათქმაუნდა არა, ის გაცილებით უფრო ცბიერ დაპირისპირებაზე მიანიშნებს. ორმაგი პოლარიზაცია (მისი ერთ-ერთი გამოხატულება) არის მოჩვენებითი მშვიდობა. სახელმწიფოთაშორის ომებში, ორმაგი პოლარიზაციის ნათელი მაგალითი იყო ცივი ომი, ხოლო სახელმწიფოთაშიდა ომებში, რომელსაც გამორჩეულად ამერიკული სტილის ომი შეგვიძლია ვუწოდოთ, ორმაგი პოლარიზაცია გამოიხატება სწორედ იმ ინსტიტუციებსა და ინდუსტრიებში, რომლებიც ყველაზე მეტად მოძღვრობენ მშვიდობასა და ნეიტრალიტეტზე.

რა როლს შეიძლება თამაშობდეს ორმაგი პოლარიზაცია, ანუ კონფლიქტის უჩინარყოფა, ადამიანის პოლიტიკურ გაუვნებლებაში? ისევ ისტორიას მივმართოთ. დროთა განმავლობაში, წამებას და სიკვდილით დასჯას ჩაენაცვლა უფრო “ჰუმანური” და უფრო ეფექტური მართვის ფორმები. დღეს, სახელმწიფოს ბევრად უფრო აწყობს ადამიანი, რომელსაც უბრალოდ არ სურს დანაშაულის ჩადენა, ვიდრე ადამიანი, რომელსაც სურს – მაგრამ ეშინია (გავიხსენოთ მოტივის როლი). დღევანდელი მორჩილი სუბიექტი, ე.წ. საშუალო-სტატისტიკური მოქალაქე არის ზერელედ განსწავლული და ზომიერად მეამბოხე მომხმარებელი. სწორედ ამ ტიპის სუბიექტი – ჭეშმარიტი გლობალიზაციის შვილი – არის ყველაზე მართვადი, ადვილად განსაჭვრეტი და მორჩილი საზოგადოების ერთეული.

ორმაგად პოლარიზებულ ბრძოლაში – რომელსაც ასევე ძალაუფლებრივი მიმართება შეგვიძლია ვუწოდოთ (თუმცა სხვა ურიცხვი ძალაუფლების მიმართებებიც არსებობს) – როგორც წესი მინიმუმ 2 სუბიექტია ჩართული, მაგრამ ეს ისევ აბსტრაქციაა. სინამდვილეში არა-მხოლოდ ორი, არამედ გაცილებით მეტი და არა-მხოლოდ სუბიექტები, არამედ მთელი რიგი სულიერი თუ უსულო საგნები ასევე მონაწილეობენ სხვადასხვა ინსტიტუციურ განთავსებებში. ეს შეიძლება იყოს ტექსტი, ციფრული მედია, ტექნოლოგიური არტეფაქტი, ოთახის ან შენობის გეგმა, ფილმი, ვიდეო-თამაში ან სხვა. ძალაუფლებრივი მიმართება არ არის დომინაციის მიმართება, ის ირიბი გზით მოქმედებს. მას მეორენაირად მცოცავი ძალაუფლება ან მანიპულაციების მრავალფეროვანი დანადგარი შეგვიძლია ვუწოდოთ. ძალაუფლება არ გვაიძულებს და არ გვიბრძანებს, ის “გვთავაზობს” და “გვირჩევს”, ზოგჯერ კი წინასწარ განპირობებული ალტერნატივებით გვამარაგებს და გვეუბნება: „გააკეთე შენი არჩევანი!”. ძალაუფლება გვაწვეთებს.

მსგავსი ჰომო–ოეკონომიკუსი–სუბიექტურობის, ანუ ერთგვარი ტიპის თუ “ჯიშის” ადამიანის გამოყვანას, აუცილებლად ჭირდება ორმაგად პოლარიზებული ინსტიტუციები. მას ჭირდება საგანამათლებლო სისტემა, რომელიც უმალავს იმ ფაქტს, რომ ის ძალაუფლებრივ მიმართებაში იმყოფება ლექტორთან, მას ჭირდება ეკლესია, რომელიც ასევე აღსარების პოლიტიკურ დანიშნულებას უმალავს და “სულიერ” თუ “მეგობრულ” ურთიერთობად წარმოუდგენს. მორჩილ სხეულს ასევე ჭირდება მუდმივი დარწმუნება, რომ ფილმები, მუსიკა, ვიდეო თამაშები თუ სხვა მომხმარებლური გართობის და “რელაქსაციასთან” ასოცირებული დროის ტარების პრაქტიკები, სრულიად ნეიტრალურია. რათქმაუნდა ეს ასე არ არის. 21-ე საუკუნეში გართობასა და ომს შორის ზღვარი უკვე ამღვრეულია. თითოეული ინდივიდის ადამიანური კაპიტალი ეროვნული უსაფრთხოების ინვესტიციას წარმოადგენს და სახელმწიფო მისგან მუდმივ დივიდენდებს ელის. ეს დივიდენდები მისი უნარ-ჩვევები და ზოგადი ცხოვრების სტილია. იქამდე სანამ მომხმარებლური ცხოვრების სტილი შენარჩუნებულია, იქამდე სანამ კრიტიკული აზროვნება დალუქულია, სახელმწიფო, საერთაშორისო ორგანიზაციები და კორპორატიული ძალები მცირე ომის გამარჯვებულ მხარეს იმყოფებიან. ჩვენ, კი – ვაგებთ. გვერთმევა არა – ფული, კომფორტი, ჯანმთელობა თუ უსაფრთხოება, არამედ თავისუფლება და მრავალმნიშვნელოვანი ცხოვრების შესაძლებლობა.

ერთ-ერთი ყველასთვის ცნობილი ორმაგად პოლარიზებული დაწესებულება არის თანამედროვე თეატრი. თეატრში, მაყურებელს, მსახიობსა და რეჟისორს შორის არსებული ძალაუფლებრივი მიმართება სრულიად დამალულია. ამ ინტერპრეტაციით, მაყურებლის პარადოქსი მდგომარეობს შემდეგში: რით უფრო დაჯერებით მიდის მაყურებელი თეატრში იმ აზრით, რომ ის უბრალოდ დასასვენებლად და გასართობად – ან კიდევ უარესი: „კრიტიკული ცნობიერების ასამაღლებლად“ ან „თერაპიისთვის“ – ემზადება,  მით უფრო ითრგუნება მისი ცნობიერება და მით უფრო ეფექტურად ხდება მისი სიმპტომების გამწვავება. ეგრეთ წოდებული “კათარზისი“; არისტოტელეს თეორია, რომ თეატრი ერთგვარ სულიერ გამოღვიძებას და ემოციურ (ხაზგასმით! რადგან ომისა და ემოციების ურთიერთგაბმულობაზე უკვე ვისაუბრეთ) განკურნებას ემსახურება, ჯერ ბერტოლტ ბრეხტის მიერ იყო უკუგდებული. თეატრი სინამდვილეში აფექტური ჟანდარმის როლს ასრულებს და კონკრეტულ ემოციურ რეჟიმს იცავს. პიესა სრულიად განსხვავდება რორშახის ტესტისგან, პირიქით; პიესა ბრძანებების ერთობას წარმოადგენს, ის გვეუბნება რა უნდა შევიგრძნოთ და როდის. რით უფრო ვიხარჯებით თეატრში და ვიცლებით ჩვენი ემოციებისგან (სრულიად კონტროლირებული და სოციალურად მისაღები ფორმით) მით უფრო მორჩილი და კონფორმისტული ხდება ჩვენი ქმედებები თეატრის გარეთ.

მაშასადამე, რა არის თეატრი? ეს არის სამხედრო განთავსება და პოლიტიკური აპარატი. ორმაგად პოლარიზებული მართვის ტექნოლოგიაა, რომელიც კათარზისის წარმოების მეშვეობით, სოციალურ ამბოხსა და სამოქალაქო ომის პრევენციას ემსახურება. ემოციური მენეჯმენტი; უსაფრთხო და ბანალური აფექტური მართვისთვის განკუთვნილი ტექნიკაა. ეს არის სივრცე, რომელიც აწარმოებს და ათვინიერებს ამბოხს, ისტერიკას, შეშლილობას, ტრაგედიას და ძალადობას. ეს არის ფარსის ფარსი, სადაც ყველა გრძნობა, სიტყვა, აფექტი და ემოცია დღეს უკვე მხოლოდ და მხოლოდ მორჩილი საზოგადოების „წარმოებასა“ და „კვლავ-წარმოებაზე“ არის ორიენტირებული. იქამდე სანამ ჩვენ თეატრში “გასართობად” ან “ასამაღლებლად” მივდივართ; სანამ თავს ვიტყუებთ, რომ ეს “ნეიტრალური” დაწესებულებაა და იქამდე სანამ პარტიზანული შემართებით არ დავესწრებით სპექტაკლს, მცირე ომში – ჩვენ მუდმივად წაგებულები დავრჩებით.

 

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Artaud, A. (1958). The Theatre and its Double, trans. Mary Caroline Richards (New York: Grove, 1958), 124.
2. Clausewitz, C. von, Clausewitz, C. von, Howard, M., & al, et. (1993). On war / Carl von Clausewitz; edited and transl. by Michael Howard, et. al. Everyman’s library.
3. Daase, C., & Davis, J. W. (Eds.). (2015). Clausewitz on small war. Oxford University Press.
4. Foucault, M. (1975). Discipline and punish. A. Sheridan, Tr., Paris, FR, Gallimard.
5. Foucault, M. (2007). Security, territory, population: lectures at the Collège de France, 1977-78. Springer.
6. Foucault, M. (2015). Language, madness, and desire: On literature. U of Minnesota Press.
7. Tse-Tung, Mao (1961). On Guerrilla Warfare, trans. Samuel B. Griffiths. Chicago: University of Illinois Press.