გამოცემის პროცესშია კარლო კაჭარავას ორენოვანი კრებული, რომელიც აერთიანებს მის ლექსებს, გრაფიკულ ჩანახატებსა და ამონარიდებს დღიურებიდან. კრებულს დაერთვის ინტერვიუ კარლოს დასთან, ლიკა კაჭარავასთან და წინასიტყვაობა კარლოს პოეზიის შესახებ, რომელსაც ექსკლუზიურად გთავაზობთ. კრებული ინგლისურად თარგმნეს ნენე გიორგაძემ და ჯონ ნარინსმა.

 

“უკვდავია დანგრეული სახლი.”

კარლო კაჭარავას პოეზია

 

2024 წლის 7 თებერვალს კარლო კაჭარავას 60 წელი შეუსრულდებოდა… მისი შემოქმედებითი მემკვიდრეობა, რომელიც აერთიანებს პოეტურსა და პროზაულ ტექსტებს, კრიტიკულ წერილებს, ჩანაწერების წიგნაკებს, ფერწერულ ტილოებსა და გრაფიკულ ნამუშევრებს, ჯერ კიდევ შესასწავლია და ლიტერატურისა და ხელოვნების მკვლევრებს ელოდება. მის დღიურებს თუკი გადაშლით, ჩანაწერებსა და ლექსებს შორის ნახავთ მის ნახატებს; დღიურების ვიზუალური მხარე იმდენად საინტერესოა, რომ კარლოს წიგნაკები გამოფენებზე გამოაქვთ, როგორც არტ-ობიექტები. კაჭარავას შემოქმედებაში ტექსტი და სურათი ერთმანეთის აღქმას აძლიერებს ისე, რომ შედეგი უფრო მეტია, ვიდრე, უბრალოდ ამ ორი კომპონენტის ჯამი. აი, ამონარიდი კითხვარიდან, რომელიც მან 1992 წელს შეავსო:

            “სოციალური ატრიბუტიკა ჩემს ლექსებში სტილიზებულია. მე განუწყვეტლივ        ვწერ ქარხნებზე, რკინიგზებზე, მაღაროებზე და ყოველთვის იქვე მეგულება ამ ქარხნებსა და მაღაროებში მომუშავე მოჩვენებები და ანგელოზები, უდანაშაულო მსხვერპლნი და საშინელი ბოროტმოქმედნი. ვფიქრობ, ჩემი პოეზია ძალიან ჰგავს ჩემს ნახატებს. მთავარ “ექსპერიმენტად” ჩემს პოეზიაში ის მიმაჩნია, რომ ყოველთვის ვცდილობდი ძალიან უბრალოდ და ამავე დროს, სხვებისაგან განსხვავებულად მეწერა.”

შევეცდები, კარლო კაჭარავას პოეზიისათვის დამახასიათებელი რამდენიმე მნიშვნელოვანი შტრიხი მოვხაზო.

მე-20 საუკუნის ხელოვნებამ დაგვანახა, რომ არ არსებობს ზღვარი არათუ ხელოვნების სხვადასხვა დარგს, არამედ ხელოვნებასა და ცხოვრებას შორის. ცხადია, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ხელოვნება სარკისებურად ასახავს ცხოვრებას, უფრო – პირიქით: რაც მეტადაა ის დეკონსტრუირებული და რაც უფრო გამოკვეთილია არტისტის სტილი და ენა, მით უფრო მნიშვნელოვანია მისი შემოქმედება. კარლო კაჭარავას მიაჩნდა, რომ ხელოვნება – და არა მისი სუროგატი – გამოძახილია იმისა, რაც “აქ და ახლა” ხდება. ის შორს იყო იმ აზრისაგან, რომ ხელოვნება დროიდანაა ამოვარდნილი და ემსახურება მითოლოგიზებულ იდეალებს. კარლოს ლექსები დახუნძლულია მწერლების, მხატვრების, მსახიობებისა თუ რეჟისორების, ქალაქების, ქუჩების, კონკრეტული ადგილების და მისი მეგობრების სახელებით, აგრეთვე იმ ნაწარმოებების სახელწოდებებით, რომლებსაც ის კითხულობდა. დრო, როცა ის ცხოვრობდა, უფრო ზუსტად – ეპოქის სული, პულსაციასავით შემოდის მის ტექსტში “ძალიან უბრალო,” როგორც თავად უწოდებდა, ფრაზებით, როგორიცაა: “იქ, სადაც არ ისვრიან, შენი სამშობლო აღარაა.” ანდა: “სამედიცინო ინსტიტუტთან პატრულები მანქანებს აჩერებდნენ. / მოგვიახლოვდა კომენდანტის საათისა და ერთგულ მეუღლეთა ღამე.” ან კიდევ: “[შალვა] გრძელ წვერსა და ღიპს შორის გულთან იხუტებს ბოთლებს და ლიფტში იცინის.” (“სიყვარული კომენდანტის საათის დროს”, 1990). გრძელ ლაბადაში გამოწყობილი შალვას პერსონაჟი, 90-იანი წლების კოლორიტული მუსიკოსი შალვა ფანცულაიაა.

კარლო კაჭარავა თავის ლექსებში ლირიკული პალიტრით მოთხრობილ შინაგან თავგადასავალს ან რამდენიმე მონასმით გადმოცემულ ამბავს ხშირად სადა და ფილოსოფიური ფრაზით ამთავრებს. თითქოს ლექსი ემზადება ამ ბოლო ნახტომისათვის – ტონალობით, რიტმით, ამბის დინამიკით. გავიხსენოთ “ლექსი ძველ ბინაზე” (1988), რომელიც ასეთი ოქსიმორონით მთავრდება: “ყველა ასაკი აქ შენია  / და არც ერთი ასაკი შენ არ გეკუთვნის.”  ზოგადად, კაჭარავას უყვარს ურთიერთსაწინააღმდეგო ან შეუთავსებელი სიტყვების ერთმანეთთან შეკავშირება, მაგალითად: “[მათი] სექსუალობა სავსეა ნაზი სადიზმით.” (“იორგ იმენდორფი, “კაფე გერმანია”, 1993).  ზოგჯერ პოსტმოდერნისტული სტილისტიკური აღრევა ლექსის სათაურშივე ჩნდება: “პროლეტარი ფერია ლენინგრადიდან” (1988). თვითონ ლექსიც კონტრასტული სტრიქონით იწყება: “ქალაქში მელოტი თავით დავეშვი მისი ბავშვური სხეულისაკენ…”  შემდეგ კონტრასტი უფრო ღრმავდება:  “კომუნალური ბინის აბაზანა ჰგავდა ანგელოზის ზურგს / და ვეტერინარის ხელსაწყოთა არსენალს იმავდროულად.”  ალბათ დამეთანხმებით, რომ ანგელოზის ზურგი და ვეტერინარის ხელსაწყოები სხვადასხვა სამყაროს მიეკუთვნება. მაგრამ კაჭარავა სწორედ ასე აღწერს აბაზანას კომუნალური ბინის, სადაც ცხოვრობს პროლეტარი ფერიას კომპლექსური პერსონაჟი. ის ერთდროულად ეროტიკულიცაა და საბრალოც, “ანგელოზური” საწყისის მატარებელიც და “წითელი კომისრის შთამომავალიც” და მასთან შეხვედრა ლირიკული გმირისათვის ბედისწერად ქცეულა.

კაჭარავას საოცარი უნარი აქვს ორიოდე სტრიქონში ჩაატიოს ლექსის პერსონაჟის მთელი დრამატიზმი. ეს პერსონაჟი ხშირად არასწორხაზოვანია, ისევე, როგორც მისი ნახატების კომპოზიცია. მაგალითად, ლექსში “ანდერგრაუნდი” (1990) ის აღწერს მთვრალ “პატარა ნერვიულ ქალს”, რომელიც გაზეთებს კითხულობს და მისამართებს იცვლის. ის, ერთი მხრივ, სავალალო მდგომარეობაშია ჩავარდნილი, მაგრამ, ამასთანავე, მასში არის რაღაც, რაც ზიზღს იწვევს. ის ერთდროულად მსხვერპლიცაა და მოძალადეც, გამუდმებით რეკავს მოსკოვში – სწორედ მოსკოვშია ის, რაც მას სასოწარკვეთამდე სჭირდება. “ანდერგრაუნდი” ტოტალიტარული იდეოლოგიის ერთი პატარა და უხილავი ჭანჭიკის მეტაფორაა ამ “თოჯინა ქალის” სახით, რომელიც ვამპირად იქცევა და ლექსის ფინალში ტელეფონს ჭამს. დრამატული პერსონაჟის სხვა მაგალითია ქალი, “რომელსაც სძინავს, როგორც ბებერ ვირთხას” და მისი აღწერისას ავტორი იხსენებს “მრავალ სიკვდილს ერთ სიცოცხლეში.” (“ქალს სძინავს,” 1990).

კაჭარავას პოეზიის კიდევ ერთი დამახასიათებელი შტრიხია უკიდურესად ფაქიზი და აღმსარებლობითი ინტონაცია. თავად საკუთარ თავს “რელიგიურ პოეტს” უწოდებდა. მის ლექსებში მართლაც მრავლადაა ქრისტიანული ალუზიები. ავტორი ხშირად ხმარობს მიმართვას “მამავ”, “მამის ხატი” ლექსიდან ლექსში გადადის სხვადასხვა ანგელოზთან ერთად და შინაგანი დიალოგის ნაწილი ხდება. ლექსის “აღდგომა დასავლეთ საქართველოში” (1993) ბოლო სტრიქონები იმდენად კინემატოგრაფიულია, რომ ცხადად ხედავთ საფლავის ქვებზე დაყრილი წითელი სააღდგომო კვერცხების ნაჭუჭებს. რელიგიურობა კაჭარავასთვის ღრმა ემოციური პლასტია და არა ერთ სიბრტყეში განფენილი დეკლარირებული ღირებულება ან დამახინჯებული ქრისტიანული მორალი, რომელიც აკრძალვათა სიად ქცეულა. ფსევდოპატრიოტებისაგან განსხვავებით, ის თავის ლექსებში, ესეებსა თუ დღიურებში აქტიურად ცდილობდა დაემსხვრია “განსაკუთრებული ქართველის” მითი. სწორედ უზარმაზარმა პასუხისმგებლობამ პირადსა და საზოგადოზე გადააქცია კარლო კაჭარავა ისეთ ლიდერად, რომელიც პროფესიონალიზმის,  უკომპრომისობისა და შემოქმედებითი ძიებების ცოცხალი მაგალითია. უჩვეულოდ ადრე დაბრძენებულ ახალგაზრდა კაცს, რომელმაც 30 წლის ასაკში ამხელა შემოქმედებითი მემკვიდრეობა დატოვა, სამშობლო ხომ სწორედ მაშინ უყვარდა ყველაზე მძაფრად, როცა “სძაგდა”…

            “მამავ, მამავ, მომეცი ცოტა ფული და ხეტიალის უნარი

            და ნუ დაივიწყებ დასავლეთ საქართველოს წვიმიან სასაფლაოებს,

            ჩემს ცას, რომელსაც მთელი ცხოვრება მართმევენ ჩემიანები…”

(“შენ დაიბადე ფოთის ელევატორთან”, 1993)

კაჭარავა თავის პოეზიასა თუ წერილებში მძაფრად აპროტესტებს იმ სოციალურ უფსკრულს, რომელიც 90-იანი წლების საქართველოში არსებობდა. სტატიაში – “საუბრები სოციალური პრობლემატიკის ასპექტებზე უახლეს ქართულ მხატვრობაში” (1992) – ის წერდა:

            “ხელოვნების სოციალურ ფუნქციაზე დღეს ცოტა ფიქრობს ჩვენში. აქ თითქმის არ არის მიღებული სოციალური პრობლემატიკის სრულად გაცნობიერების ცდა თუ არა, სოციალური სოლიდარობის გამჟღავნება მაინც. ჩვენი ხალხი სოციალურად საშინლად დიფერენცირებულია რაღაც უჩვეულოდ ეგზალტირებული, კასტური სისტემის მსგავსი იერარქიით.”

კაჭარავას ლექსებში ხშირად გვხვდება მაღაროელის პერსონაჟი, როგორც სოციალური უთანასწორობის სიმბოლო: “სამხრეთ აფრიკის მაღაროებში თეთრი და შავი მემაღაროები ერთი ფერისანი არიან.”  (“ჩემი ღამეები თქვენს დღეებზე უკეთესია”, 1993). ლექსში “ეს იყო უცნაური ჭაობი” (1993), ის შესანიშნავად აღწერს არმანის კოსტუმებში გამოწყობილ, “ჭაობში” მცხოვრებთა “უსაზღვროდ ძვირ სხეულებს”. სწორედ მათ, ამ “მეტაფიზიკურ მუტანტებს” ეკუთვნით ყველაფერი, რითაც ხელოვანი ცხოვრობს.

ლექსებში კაჭარავა ხშირად ხდება საკუთარი თავის დაკვირვების ობიექტი. მას თავისი თავი ლექსის პერსონაჟად გამოჰყავს და ამ გზით შესანიშნავად ახერხებს ინტიმური ნარატივის განზოგადებას და მასზე კრიტიკულ რეფლექსიას. ლექსის “ორი ეპიზოდი” (1989) პირველ ნაწილში “ცივი სარკმლის გრძელ რკინის რიკულებს ჩამოკიდებული” ბიჭის კინო-ოცნება იმდენად ინტენსიურია, ავიწყდება,  რომ უბეში “პატარა მამა” ჰყავს (კარლოს მამა გარდაიცვალა, როცა ის ორი წლის იყო).

კაჭარავას შემოქმედებაში მხატვრული ნაწარმოების ავტორები და მათი პერსონაჟები აღიქმება, როგორც დამოუკიდებელი და თანაბარმნიშვნელოვანი ფიგურები, მაგალითად, ილია ჭავჭავაძე და მისი მოთხრობის (“გლახის ნაამბობი”) პერსონაჟი გაბრიელი და სპირიდონ მცირიშვილი– ეგნატე ნინოშვილის მოთხრობის (“ჩვენი ქვეყნის რაინდი”) პერსონაჟი. კაჭარავა უფრო შორს მიდის და სხვადასხვა დროის ისტორიულ პიროვნებებს ერთ ლექსში უყრის თავს. მაგალითად, ბერტოლ ბრეხტს, გეორგ გროსსა და კურტ რააბს კაბარეს ოფიციანტებად აქცევს (“იორგ იმენდორფი, “კაფე გერმანია”, 1993). მსგავს პოსტმოდერნისტულ გარდასახვებსა და ჟანრების აღრევას, როგორიცაა, მაგალითად, პოეტურ ტექსტში ესეისტური თხრობის შემოტანა, ვხედავთ მის სხვა ლექსებშიც (“ჩვენში ის კულტურაც არ არსებობს, / რომლის კონტრკულტურამაც უნდა იარსებოს.”). სოციალურ-კულტურული პრობლემების პოეტურ ქარგაში შეტანა და მათი პოსტმოდერნისტული განზოგადება ქართულ პოეზიაში კარლო კაჭარავამდე არავის უცდია.   

კაჭარავას შემოქმედების გააზრებისთვის უაღრესად მნიშვნელოვანია ის მორალური თუ სოციალური ორიენტირები, რომლებსაც იგი თავის ნაწარმოებებში მონიშნავს. თუკი მის შემოქმედებას სნობურ-ელიტარულ მანტიას მოვასხამთ, პირდაპირი მნიშვნელობით გავძარცვავთ მას სასიცოცხლო შრეებისაგან. არადა, ამ ტექსტების ნაწილი 1990-იან წლებში იწერებოდა, როცა მთელი საქართველო ჩაბნელებული იყო, როცა ხალხი პურის რიგებში იდგა, როცა თბილისის ქუჩებში სამოქალაქო ომი მძვინვარებდა… ახლა ელექტროენერგიაც არის და პურის რიგებშიც არავინ დგას, მაგრამ უსამართლობის განცდა არსად წასულა – ომმა უბრალოდ სხვა ფორმები მიიღო. ამ რეალობაში კარლო კაჭარავას შემოქმედება აქტუალობას არა თუ არ კარგავს, ახალ სიცოცხლეს იძენს კიდეც – ის დღესაც ასეთი მოთხოვნადია საქართველოში თუ მის ფარგლებს გარეთ.

ამ კრებულისთვის შევარჩიეთ 1985-1993 წლებში დაწერილი ლექსები და ამონარიდები კარლოს დღიურებიდან. ამონარიდების ერთი ნაწილი 1987 წლის დღიურიდანაა. ეს ის პერიოდია, როცა კარლო იმყოფებოდა სავალდებულო სამხედრო სამსახურში საბჭოთა რუსეთის ჩრდილოეთით მდებარე არხანგელსკის ოლქის ჩაკეტილ სამხედრო ქალაქ მირნიში, რომელიც იმჟამად რუკაზეც კი არ იძებნებოდა. ამონარიდების მეორე ნაწილი 1990-1992 წლებში მოსკოვსა და ლენინგრადში დაწერილი დღიურებიდანაა. კრებულში ნაწილობრივ შენარჩუნებულია ავტორისეული პუნქტუაცია.

ხშირად ისმის კითხვა: ვინ იყო კარლო კაჭარავა: მხატვარი, პოეტი, ხელოვნებათმცოდნე, ესეისტი თუ არტკრიტიკოსი? ერთ-ერთ ინტერვიუში კარლო ამბობს:

“ჩემი ნაწერები არის პოსტმოდერნისტული დისციპლინათაშორისი ფენომენი, იმიტომ რომ მე თვითონ მიჭირს ხშირად განვსაზღვრო, სად მთავრდება ესეისტური საწყისი და სად მიდის სუფთა მხატვრული გამონაგონი.”

კაჭარავას მხატვრობა გაჯერებულია ტექსტით და მისი ნაწარმოებების ვიზუალური მხარე ძლიერია; ტექსტს – იქნება ეს პოეზია, სტატიები თუ ჩანაწერები დღიურებში – და ნახატს შორის ხილული თუ უხილავი ლოგიკური ჯაჭვებია გაბმული და, ამასთანავე, თითოეული მათგანი თანაბრად მნიშვნელოვანი ნაწილია იმ დიდი ნარატივისა, რომელსაც კარლო კაჭარავას სამყარო ჰქვია.