თარგმნა ტატო ჩანგელიამ

დღესდღეობით, ლიტერატურა ძირითადად განიხილება, როგორც პლატფორმა, რომელიც მწერალს საშუალებას აძლევს “ხმა მისცეს” იმ სოციალურ ჯგუფს, რომელსაც მანამდე ეს ხმა არ ჰქონდა. ეს ჯგუფი შეიძლება იყოს ეთნიკური ან სექსუალური უმცირესობა, ასევე ახალი თაობა – რომელიც საკუთარ თავს ზედმეტად ახალგაზრდად და განსხვავებულად აღიქვამს, რომ არსებულმა ლიტერატურულმა ტრადიციამ წარმოადგინოს. იგულისხმება, რომ მწერალი, რომელიც გარკვეულ სოციალურ ჯგუფს “ხმას აძლევს”, თავადაც ამ ჯგუფს მიეკუთვნება. “მიცემული” ხმა მისი პირადი ხმაა – რომელსაც ამავდროულად აქვს პრეტენზია იყოს – “ჯგუფის ხმა”. რაც არ უნდა ითქვას იმ პრობლემებზე, რომლებიც წარმოიქმნება, როდესაც ინდივიდუალური ხმა ამავდროულად აღიარებულია, როგორც ჯგუფის ხმა, არსებობს უფრო სერიოზული საკითხი, რომელიც ეხება ამ ახალი ხმა-წერის ურთიერთობას ლიტერატურულ ტრადიციასთან.

მართლაც, თუ გავიხსენებთ დიდებული ევროპული რომანის ტრადიციას – ვთქვათ, ბალზაკიდან, დოსტოევსკიდან და ჯეინ ოსტინიდან თომას მანამდე – აშკარა ხდება, რომ ამ ტრადიციის მწერლები თავს არიდებენ საკუთარი ხმის გამოყენებას. ნაცვლად ამისა, ისინი ქმნიდნენ ლიტერატურულ სივრცეს, სადაც სხვათა ხმები ისმოდა. ისინი საკუთარ ხმას უკანა პლანზე სწევდნენ, რათა წარმოეჩინათ “ადამიანური კომედია”, რომელშიც ყველა სოციალურ ჯგუფს თავისი ადგილი ჰქონდა. ეს წერა ნაკარნახევი იყო არა საკუთარი (მწერლის) სოციალური ჯგუფის, არამედ სხვის მიმართ ინტერესით. ეს გადასვლა “სხვის” მიმართ ინტერესიდან “იგივეთა” მიმართ ინტერესზე განსაკუთრებით თვალსაჩინო ხდება, როდესაც მას ვადარებთ თანამედროვე თეორიულ დისკურსებს, რომლებიც კონცენტრირებულია განსხვავებულობათა (otherness) პრობლემებზე. მაგრამ სად წავიდა ძველი რომანის ტრადიცია?

დღეს ინტერნეტმა ჩაანაცვლა ისეთი მწერლების რომანები, როგორებიც არიან ბალზაკი და დოსტოევსკი. ინტერნეტი არის ის ადგილი, სადაც მივდივართ იმის გასაგებად, თუ რას ფიქრობენ და გრძნობენ სხვები. თუმცა, თუ ინტერნეტი არის ჩვენი დროის ერთადერთი კლასიკური რომანი, ჩნდება კითხვა: ეს კარგი რომანია თუ ცუდი? ის უკეთესი რომანია, ვიდრე ბალზაკისა და დოსტოევსკის რომანები, თუ ვერ უტოლდება მათ?

რა თქმა უნდა, არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავება ინტერნეტსა და დოსტოევსკის რომანებს შორის: ინტერნეტი რომანია, რომელიც იწერება მისი მომხმარებლებისა და მკითხველების მონაწილეობით. მკითხველები გავლენას ახდენენ იმაზე, თუ რამხელა სივრცეს დაიკავებს კონკრეტული ხმა ინტერნეტში – ისინი იწონებენ ან არ იწონებენ – ან უბრალოდ დაწკაპუნებით ირჩევენ გარკვეულ ხმებს, რითიც ზრდიან მათ პოპულარობას. ის ხმები, რომლებიც მკითხველებს მოსწონთ, მეტ სივრცეს იკავებენ, ხოლო რომლებიც არ მოსწონთ – ნაკლებს. ეს თითქოს სამართლიანი თამაშია. მართლაც, რატომ იღებს ზოგიერთი ხმა ამდენ სივრცეს დოსტოევსკის რომანებში, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი აშკარად უსიამოვნონი არიან – და სხვა ხმებს ნაკლები სივრცე ეძლევათ, ან საერთოდ იგნორირებულნი არიან? აშკარაა, რომ საქმე გვაქვს ავტორის ავტორიტარულ რეჟიმთან, საზოგადოებრივი აზრის დემოკრატიულობის საპირისპიროდ. თუმცა, ეს ნაკლი საპატიოა: იმ დროს, როდესაც დოსტოევსკი წერდა, არ არსებობდა ინტერნეტი – და, შესაბამისად, არც შესაძლებლობა – გაეანალიზებინა და შეეფასებინა საზოგადოებრივი რეაქცია კონკრეტულ ხმებზე.

დღეს, თუ გვინდა, შეგვიძლია გავიგოთ კიდეც, რომელი გარკვეული მხატვრული თუ ლიტერატურული ხმა მოსწონთ, მაგალითად, კანზასის შტატის უიჩიტას გარეუბანში მცხოვრებ ორშვილიან თეთრკანიან ქალებს, ამავე დროს რა არ მოსწონთ შავკანიან მამაკაცებს, რომლებსაც შვილები არ ჰყავთ და ურბანულ მაიამიში, ფლორიდაში ცხოვრობენ. დიახ, დღეს ეს ვიცით. მაგრამ არ ვიცით, რატომ მოსწონთ ან არ მოსწონთ ამ ადამიანებს ის, რაც მოსწონთ, ან არ მოსწონთ. როგორც ჩანს, მათ გემოვნებას არავითარი განსაზღვრული მიზეზი არ აქვს – ან, ნებისმიერ შემთხვევაში, მათ ამ მიზეზებს არავინ ეკითხება. საკმარის მიზეზად ის მიიჩნევა, რომ ისინი არიან ისეთები, როგორებიც არიან. თუმცა, ყველაზე გასაკვირი კი ისაა, რომ მკითხველები მზად არიან, ეს სტატიკური მეთოდები საკუთარ თავზე გამოიყენონ. ისინი იწყებენ იმის დაჯერებას, რომ მათ მოსწონთ გარკვეული ტექსტები, მხოლოდ იმიტომ, რომ ის მათთვის – და მათნაირი ადამიანებისთვის არის დაწერილი.

ამგვარად, სტატიკური მეთოდები მუშაობს. ამ მეთოდებს შეუძლიათ წინასწარ განჭვრიტონ კიდეც, მოეწონებათ თუ არ მოეწონებათ ადამიანებს კონკრეტული ხმა – მაგრამ, მათ არ შეუძლიათ ახსნან, რატომ მოსწონთ ან არ მოსწონთ ის. მათ ლიტერატურული ხმა ისევე მოსწონთ, როგორც კონკრეტული ტიპის  ყავა ან ჩაი – ზედმეტი ახსნის გარეშე. ცნობილია, რომ კანტი ამტკიცებდა განსხვავების არსებობას საკვების გემოვნებასა და ხელოვნებისა და ლიტერატურის გემოვნებას შორის: როდესაც მე ვამჯობინებ გარკვეულ საკვებს, არ ველოდები სხვებისგან, რომ მათაც იგივე მოეწონებათ, განსხვავებით ხელოვნების სფეროში, მე მინდა სხვები დაეთანხმონ ჩემს გემოვნებას. სწორედ ამიტომ ვცდილობ დავარწმუნო ისინი შეუერთდნენ ჩემს ესთეტიკურ – და ამ შემთხვევაში, ასევე პოლიტიკურ – შეფასებას. და ამას ვაკეთებ სიტყვით.

რა თქმა უნდა, ჩვენ შორს ვართ იმ “განმანათლებლური საზოგადოების” ეპოქისგან, რომელიც კანტმა აღწერა. დღეს ჩვენ ვიცით, რომ ადამიანების გემოვნების შეცვლის მცდელობას აზრი არ აქვს. პირველ რიგში, ეს შეუძლებელია და, მეორეც, გაურკვეველია, რატომ უნდა იყოს ეს ასეთი მნიშვნელოვანი. მაგრამ, ნიშნავს თუ არა ეს, რომ დღეს ნებისმიერ მხატვრულ და ლიტერატურულ ხმაზე რეაგირების ერთადერთი გზაა მისი მოწონება ან არ მოწონება – თითის მაღლა და დაბლა აწევა? ეს გვაბრუნებს პრესოკრატულ დროში, როდესაც საზოგადოება უსმენდა ცნობილი სოფისტების გამოსვლებს – და ჩუმად, მოწონებით, ან არ მოწონებით პასუხობდა. სოკრატული რევოლუცია სწორედ ამ სიჩუმის გარღვევის გადაწყვეტილებიდან დაიბადა – კითხვების დასმით, კონტრარგუმენტების ფორმულირებით, მარტოხელა მოლაპარაკეების ხმების დისკუსიაში ჩართვით. და, ამგვარად, იმის გარკვევით, თუ რას ამბობდნენ სიტყვის წარმომთქმელები სინამდვილეში. სოკრატული რევოლუციის მიზანი არ ყოფილა ხმა მიეცა მათთვის, ვინც მანამდე დუმდა, არამედ გასაგები გაეხადა ის ხმები, რომლებიც უკვე არსებობდნენ საჯარო სივრცეში. თავად სოკრატეს კი არ მოურგია საკუთარი ხმა –  ის მხოლოდ სხვათა ხმებს კითხავდა და განიხილავდა.

ადვილია თქმა, რომ სოკრატული დიალოგები გვთავაზობს საჯარო სივრცის ორგანიზების მოდელს – როგორც ადგილის, სადაც ყველა დისკურსი განხილული და პასუხგაცემული იქნება ყველას მიერ. სოკრატეს-ყოველ შემთხვევაში, როგორც მას პლატონი წარმოგვიდგენს-შეეძლო ასეთი სივრცის შექმნა, რადგან ის არ ცდილობდა საკუთარი ხმის, აზრის ან ცოდნის დამკვიდრებას. მაგრამ დღეს ვის შეუძლია დაიკავოს საზოგადოებრივ სივრცეში ასეთი ნეიტრალური, ნულოვანი პოზიცია და გახდეს საჯარო დისკუსიის ორგანიზატორი ისე, რომ თავად ჩარევის სურვილი არ ჰქონდეს? მთავრობას? ეს აბსურდია. ცხადია, მთავრობას აქვს საკუთარი ხმა – და, ასევე, აქვს ყველა მიზეზი, რომ ეს ხმა გააგონოს სხვებს. აკადემიას? იგი ინტელექტუალურ ტრენდებს მისდევს – და ასეც უნდა მოიქცეს, რადგან სტუდენტები იმ საზოგადოებისთვის უნდა მოამზადოს, რომელსაც ეს ტრენდები განსაზღვრავს. ინტერნეტს? ის თითქოს ნეიტრალურია, მაგრამ, სინამდვილეში, ალგორითმებით იმართება, რომელიც უპირატესობას ანიჭებს გარკვეულ დისკურსებს სხვებთან შედარებით, გარკვეულ ხმებს სხვა ხმებთან შედარებით. ზოგ შემთხვევაში ეს პრეფერენციები აშკარაა, ზოგჯერ ნაკლებად შესამჩნევი, მაგრამ მაინც ისინი წარმართავენ მკითხველთა ყურადღებას ზოგიერთი ხმისკენ და არიდებენ სხვა ხმებს. და მაშინაც კი, თუ ინტერნეტი იქნებოდა ისეთივე ნეიტრალური, როგორც ბუდას ცნობიერება, ჩვენ მაინც ვივარაუდებდით, რომ მას დაფარული მიკერძოება აქვს.

ბოლოს და ბოლოს, სოკრატემაც ვერ შეძლო საზოგადოების დარწმუნება თავის ნეიტრალურობაში და სიკვდილით დასაჯეს. და, მართლაც, მისი კითხვები ყოველთვის გარკვეულ სტრატეგიას მისდევდა. სოკრატულ დიალოგებს არაფერი ჰქონდა საერთო “იდეების სამართლიან კონკურენციასთან”. უფრო მეტიც, ისინი აჩვენებდნენ, რომ მათ პროტაგონისტებს ბოლომდე არ ესმოდათ საკუთარი თავისა და იდეების.  ისინი გრძნობდნენ, რომ მათში იყო გარკვეული ჭეშმარიტება და ცდილობდნენ ხმა მიეცათ ამ ჭეშმარიტებისთვის, მაგრამ მათ არ შეეძლოთ საკუთარი თავის დარწმუნებაც კი ამ ჭეშმარიტებაში – არათუ სხვების. სოკრატული დიალოგები არასდროს მთავრდება კონსენსუსით, ან თუნდაც დროებითი ლოგიკური დასკვნით. პირიქით, ისინი წყდება ვახშმობის ან დასვენების შეთავაზებით. ამგვარად, სოკრატული დიალოგები არასდროს ჩანს დასრულებული, დასკვნამდე მისული; ისინი ყოველთვის შეიცავენ გაგრძელების პოტენციურად უსასრულო პერსპექტივას. მართლაც, როდესაც ვინმე – როგორც რეაქცია სხვის “ხმაზე” ამბობს “მომწონს” ან “არ მომწონს”, კომუნიკაცია მთავრდება. ასეთი რეაქციის შემდეგ მეტი არაფერია სათქმელი. სხვისი ხმა კვდება მანამ, სანამ ეს “სხვა” მოკვდება. მაგრამ, როდესაც, ამის ნაცვლად, ვიღაც კითხულობს “მაგრამ რა იგულისხმე ამით სინამდვილეში? შეგიძლია აგვიხსნა?” – საუბარი გრძელდება. მიგვიყვანს კი ასეთი საუბარი ჭეშმარიტებამდე? ძნელად. მაგრამ ის სხვა რამეს აკეთებს: ის ხმას არა მხოლოდ მოსაწონს ხდის, არამედ გასაგებს. და ეს ნიშნავს, რომ ეს ხმა გამოცალკევდება თავის მატარებლისგან, დამოუკიდებელი გახდება. სინამდვილეში, რას ნიშნავს, როდესაც სხვის დისკურსს ვიგებთ? ეს ნიშნავს: შეგვიძლია მისი გაგრძელება. შეგვიძლია ვიდავოთ ისე, როგორც ის იდავებდა. ამ გზით, სხვისი ხმა მასზე დიდხანს ცოცხლობს.

ეს იყო კლასიკური ლიტერატურის პრივილეგია, რომელიც სოკრატეს კვალდაკვალ, იყო პოლიფონიური და წარმოადგენდა არა ერთ ხმას, არამედ მრავალი ხმის ურთიერთქმედებას. ჩემი ადრინდელი მითითება დოსტოევსკიზე შემთხვევითი არ იყო. მიხაილ ბახტინმა, რომელმაც შემოიტანა “პოლიფონიური რომანის” ცნება, სწორედ დოსტოევსკის რომანები გამოიყენა თავის მთავარ მაგალითად. ბახტინი მარქსისტული ტრადიციიდან ამოდიოდა და სჯეროდა, რომ დოსტოევსკის რომანების გმირების ინდივიდუალური ხმები არა “ფიქციური”, არამედ აღებული იყო, მათი დროის სოციალური რეალობიდან და ასახავდა მათი პროტოტიპების სოციალურ პოზიციებს. მაგრამ, ტოლსტოისგან ან ბალზაკისგან განსხვავებით, დოსტოევსკის ნაკლებად აინტერესებდა იმ კონკრეტული სოციალური პირობების აღწერა, რომლებმაც მისი გმირების “იდეოლოგიები განსაზღვრეს. მისი რომანები ქმნიან უტოპიურ, გამჭვირვალე დისკუსიისა და იდეოლოგიური კონფრონტაციის სივრცეს, რომელიც “რეალურ ცხოვრებაში” შეუძლებელი იქნებოდა – სადაც მსგავსი დისკუსიების მონაწილეები დამალული, უთქმელი სოციალური კონვენციებით იქნებოდნენ იზოლირებულნი და დარჩებოდნენ ჩუმად. ეს უტოპიური, პოლიფონიური სიტუაცია საშუალებას გვაძლევს, როგორც მკითხველებს, არა უბრალოდ ემპათია განვიცადოთ დოსტოევსკის გმირებთან, არამედ დავიკავოთ პოზიცია ამ კომუნიკაციისა და კონფლიქტის უტოპიურ სივრცეში, ნაცვლად იმისა, რომ უბრალოდ მოგვეწონოს, ან არ მოგვეწონოს ესა თუ ის ინდივიდუალური ხმა. ამ თვალსაზრისით, დოსტოევსკის რომანები სოკრატეს დიალოგების მსგავსად ფუნქციონირებს.

ლიტერატურული სივრცე ქმნის გამჭვირვალე კომუნიკაციის შესაძლებლობას, რასაც “რეალური”, სოციალური სივრცე გამორიცხავს. როგორც ზევით აღვნიშნე, არც ერთ პოლიტიკურ ძალაუფლებას არ შეუძლია იყოს საკმარისად “ნეიტრალური”, რომ ორგანიზება გაუკეთოს გამჭვირვალე, “პოლიფონიურ” საკომუნიკაციო სივრცეს, სადაც თითოეულ ხმას ექნება შესაძლებლობა, დიალოგში ჩაერთოს. რა თქმა უნდა, ნაივური იქნება გვჯეროდეს, როგორც ზოგჯერ ბახტინი მიგვანიშნებს, რომ ავტორს შეუძლია საკუთარი ხმა ნულამდე დაიყვანოს – და, ამგვარად, გახსნას სივრცე სრულიად თავისუფლად მიმდინარე დისკუსიისთვის. მაგრამ ასეთი მოთხოვნა, სინამდვილეში, ზედმეტია. რომანის ლიტერატურული სივრცე აგებულია ექსპლიციტური, გამჭვირვალე გზით. რომანში არ არსებობს დაფარული, პირადი ინტერესი კონკრეტული პროტაგონისტის წარმატებაში, არც ფარული ალგორითმები, რომლებიც მკითხველის ყურადღებას მანიპულირებს. თითოეული მკითხველი ხვდება, რისი თქმა უნდა დოსტოევსკის, ტოლსტოის ან ბალზაკს. მაგრამ, ამავე დროს, თითოეულ მკითხველს შეუძლია გულწრფელად დაინტერესდეს სხვა ხმებით – ინტერესით, რომელიც ხსნის უტოპიურ, პოლიფონიურ სივრცეს, სადაც მრავალფეროვანი ხმების მოსმენა და კონფრონტაცია ხდება შესაძლებელი. ამგვარად, ნებისმიერ მკითხველს შეუძლია – თუნდაც წარმოსახვაში – შეუერთდეს ამ უტოპიურ სივრცეს, დაიწყოს ზოგიერთ ხმასთან პოლემიკა, ან სხვები უფრო დამაჯერებლად მიიჩნიოს. დღესდღეობით, სწორედ რომანის სივრცეში შესვლის ამ შესაძლებლობის არარსებობა ხდის “ერთი ავტორი, ერთი ხმის” პრინციპზე დაფუძნებულ ლიტერატურას, ასეთ მონოტონურს და დეპრესიულს.