„წესრიგი ცისქვეშეთში მხოლოდ დიადი არეულობის შედეგად მყარდება.“
მაო ძედუნი, წერილი ძიანგ ცინგს, 1966 წ.

“If anyone on the verge of action should judge himself according to the outcome,
he would never begin“.
Søren Kierkegaard, “Fear and Trembling”.

 

***

შეიძლება ითქვას, ალენ ბადიუ, კლასიკური გაგებით, თანამედროვეობის ერთ-ერთი უკანასკნელი ფილოსოფოსია, რომელზეც გულწრფელად იტყოდნენ, პლატონისა და ჰეგელის მსგავსი ფიგურა აქ და ახლა, ჩვენს გვერდით დაიარებაო.[1] სიყვარულს ბადიუს ფილოსოფიაში ისეთივე მნიშვნელოვანი როლი უჭირავს, როგორც ემანსიპატორულ პოლიტიკას, შემეცნებასა თუ ესთეტიკურ ჭვრეტას. ეს არც შემთხვევითობაა, და არც უბრალოდ გემოვნების საკითხი. ბადიუ წმინდად სისტემური მოაზროვნეა და მის ფილოსოფიურ სისტემაში ამ ოთხ სხვადასხვა ფენომენს ერთი რამ აერთიანებს – ის რასაც ბადიუ ჭეშმარიტებას (truth) უწოდებს. თუმცა, იმისათვის, რომ გავიგოთ თუ რა არის ჭეშმარიტება ბადიუსთან, ძიება მისი სხვა კონცეპტით უნდა დავიწყოთ, რამდენადაც პირველი მუდამ მოსდევს მეორეს. ეს კონცეპტია მოვლენა (ხდომილება, event).

ბადიუს მოვლენა არსებული წესრიგის­_­–პოლიტიკაში, ხელოვნებაში თუ პირად ცხოვრებაში­_­–უეცარი და რადიკალური რღვევაა, რომელიც იქამდე არსებულ წონასწორობას თავდაყირა აყენებს და ანადგურებს, მომავლის ყოველგვარი გარანტირებული დაპირების გარეშე. მოვლენა და მის პროცესში დასახული მომავლის ჰორიზონტი არასდროსაა წინასწარგანსაზღვრული, მასში მომავალი ღიაა, უცნობი და სავსე მრავალი განსხვავებული და ურთიერთსაწინააღმდეგო შესაძლებლობით. ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ ბადიუსთვის ნებისმიერი რადიკალური პროგრესული იდეის სინონიმია ჰიპოთეზა, ხოლო ის, რაც გარანტირებული და წინასწარგანსაზღვრულია, ძველი წესრიგის მარწუხებში რჩება. მეცნიერული აღმოჩენა, სოციალური რევოლუცია და ორი ადამიანის შემთხვევითი შეხვედრით უეცარი შეყვარება ბადიუსეული მოვლენის მაგალითებია.

ჭეშმარიტება ბადიუს მიხედვით არის მოცემულობა, რომელიც მხოლოდ მოვლენის შედეგად, ანუ არსებული რეალობის კონფორმიზმის ჩამოშლის შედეგად შესაძლოა დაიბადოს. ესაა ცხოვრების ჩვეული წესის რადიკალურად გადაწყობის ექსპერიმენტული პროცესი. თავის მხრივ, იმავე პროცესში იბადება ბადიუს სუბიექტი–შეყვარებული, ხელოვანი, მეცნიერი, რევოლუციონერი ინდივიდი, რომელიც მოვლენისადმი ერთგულებას ამჟღავნებს. ამ მნიშვნელობით, ბადიუს სუბიექტი არც ბიოლოგიური არსებაა და არც ტრანსცენდენტული ფენომენი. პირიქით, სუბიექტი სწორედაც რომ კონკრეტულ მოვლენაში და ჭეშმარიტების ძიების პროცესში შეიძლება გაჩნდეს. მაგალითისათვის, სიყვარულის შემთხვევაში, მოვლენის შედეგად – ანუ როდესაც ორ ადამიანს ერთმანეთი შეუყვარდებათ, ჩნდება ის, რასაც იქამდე არ უარსებია, რომელიც ვერ დაიყვანება ვერც ორ ერთმანეთისაგან განცალკევებულ ორგანიზმზე თუ ცნობიერებაზე, და ვერც მათ უბრალო დაჯამებაზე. ჭეშმარიტების პროცესში ორი ადამიანი ერთ შეყვარებულ სუბიექტად გადაიქცევა, რაც ხარისხობრივად სცდება თითოეული მათგანის საზღვრებს. სუბიექტი, ამგვარი სახით, მოვლენამდე არ არსებობდა. ინდივიდუალურ სუბიექტს კოლექტიური მოვლენა წარმოშობს. ანალოგიურად, არტისტულ, სახელოვნებო შემოქმედებით პროცესშიც, სუბიექტი არაა უბრალოდ ოსტატი მხატვარი ან გენიალური კომპოზიტორი, რაოდენ ბრწყინვალეც არ უნდა იყოს ის. ხელოვნების სუბიექტური წერტილები თავად არტისტული ნამუშევრებია–ხოლო ხელოვანი, თავადაა განსხეულებული მათში. თავის მხრივ, არტისტული ნამუშევარი ვერ განიხილება სოციალური კონტექსტის გარეშე, და არ დაიყვანება არც კონკრეტულად მის შემოქმედზე და არც უბრალო ფიზიკურ თვისებებზე. ბადიუს მიხედვით, იგივე სტრუქტურა გვხვდება რევოლუციური პროცესის შემთხვევაშიც, სადაც სუბიექტია არა კონკრეტული ინდივიდი, რომელიც პოლიტიკურ ბრძოლაშია ჩაბმული, არამედ ინდივიდი, რომელიც ქმნის რაიმეს, რაც ინდივიდის საზღვრებს არღვევს, მის ფარგლებს სცდება და კოლექტიურის შექმნისკენ უჩნდება პრეტენზია (იქნება ეს პარტია, თემი, კლასობრივი კოალიცია, თუ რაიმე სხვა).[2]

 

***

მოვლენა გამანადგურებელი მომენტია. ის განადგურებით და მის ნანგრევებზე ახლის შენებით ემუქრება იქამდე არსებულ ცოდნასა და წესრიგს, როგორც პიროვნულ, ისე საზოგადოებრივ დონეზე. რევოლუცია გაბატონებულ სოციალურ-ეკონომიკურ წესრიგს უპირისპირდება. სიყვარული შეყვარებული ადამიანის უწინდელ, უდარდელ ცხოვრებას აყენებს თავდაყირა. თუმცა, რამდენადაც ეს ფენომენები არც ისტორიულადაა წინასწარგანსაზღვრული და არც ზებუნებრივი ბედისწერით, ბადიუს მიხედვით, მოვლენაში ადამიანური, სუბიექტური ელემენტი ცენტრალური მნიშვნელობისაა.

ამის საფუძველზე ბადიუ მოვლენის მიმართ სუბიექტის სამი ტიპის მიმართებას, და შესაბამისად, სამი ტიპის სუბიექტურობას გამოყოფს. სოციალურ, ანუ რეალურ ცხოვრებაში, სწორედ ამ სუბიექტურობებთან ჭიდილის პროცესით ცდილობს ჭეშმარიტება გზის გაკვალვას. ამ აზრს ბადიუ შესანიშნავად ხსნის თავის წიგნებში ისეთი ისტორიული მაგალითებით, როგორებიცაა პარიზის კომუნა, ოქტომბრის და კულტურული რევოლუციები – მათი აფეთქებების, გამარჯვებების, მარცხისა თუ რეაქციული შემობრუნებების ფაზების აღწერით. თუმცა, ბადიუს მოვლენის ფილოსოფიის ამბიცია კიდევ უფრო შორს მიდის, და სიყვარულსაც სწვდება. სიყვარული, წერს ბადიუ, ორი ადამიანის მიერ გარემოზე ექსპერიმენტირების სპეციფიკური ფორმაა, რომელიც მინიმალურ ‘კოლექტიურობას’ მაინც მოითხოვს.[3] ამ ექსპერიმენტის მიმართ იგი სამი სახის სუბიექტურობას გამოყოფს.

პირველი, ესაა ძველის ნგრევითა და ახლის დაბადებით გამოწვეული ენთუზიაზმი და ჭეშმარიტების ძიების პროცესისადმი ერთგული სუბიექტურობა. ბადიუსთან ერთგული სუბიექტი ‘ორთა კავშირის’ მილიტანტია, რომელიც ნარცისული კმაყოფილების ან უკმაყოფილების დაძლევას ესწრაფვის. „სიყვარულში, როგორც მოვლენაში“, წერს ბადიუ, „განსხეულებულია ის, რომ ცხოვრება არ დაიყვანება ინდივიდუალურ ინტერესებზე, არამედ იმაზე, თუ როგორ არის სამყარო ‘გამჟღავნებული’ ჩვენთვის, რამდენადაც შეზღუდული არ უნდა იყოს ‘ჩვენ’, და რამდენად შემაშინებელი არ უნდა იყოს ჩვენს თავს არსებული გაურკვევლობა“. სიყვარულის სახით, ინდივიდს ეძლევა „ერთიდან ორში და ორიდან უსასრულობაში გაჭრის შესაძლებლობა,“ რამდენადაც სიყვარულის ობიექტი სამყაროში არსებული ნებისმიერი მატერიალური თუ არამატერიალური ელემენტი შეიძლება იყოს.[4] ხოლო ერთგული სუბიექტი ამ შესაძლებლობის მუდმივ ძიების პროცესშია ჩაბმული.

მეორე, ესაა კლასიკური რეაქციული ინდიფერენტულობა. რეაქციული სუბიექტი პირველის შემობრუნებულად მოქმედებს და ნებისმიერი ნაბიჯის გადადგმის სასტიკი წინააღმდეგია თუ მას ცხადი და კონკრეტული გარანტიები არ მოჰყვება. ბადიუს მიხედვით, ამ ტიპის კონსერვატიულ მიდგომას იურიდიული სიფრთხილე ახლავს თან: აუცილებელია დარწმუნდე იმაში, რომ არსებული ურთიერთობიდან უფრო მეტ სარგებელს იღებ ვიდრე ზიანს, ასევე იმაშიც, რომ შენი მიღებული სარგებელი ექვივალენტურია პარტნიორის მიერ მიღებული სარგებლისა. ბადიუ ამბობს, რომ საბოლოოდ, სიყვარული ქორწინებას ეჯახება, რომელიც ერთდროულად მისი ობიექტური, მატერიალური განსხეულებაცაა და დაუძინებელი მტერიც, რამდენადაც იგი იმ ‘ნამდვილი სიყვარულის’ მოთვინიერებას ცდილობს, რომელიც ერთი გაუთვალისწინებელი შეხვედრისა და მის შედეგად ცხოვრების რადიკალური ცვლილებისა და ექსპერიმენტირების პროცესში დაიბადა და განვითარდა.

მესამე, ობსკურანტული სუბიექტურობა განსაკუთრებით რადიკალურია და ქორწინებით არ კმაყოფილდება. მისთვის სიყვარული არა სრულად კონტინგენტური მოვლენის შედეგად ორი ადამიანის მიერ შექმნილი უსასრულობა, არამედ იმთავითვე გარდაუვალი ბედისწერის ნაყოფია. მას გარანტირებული საყრდენი და საზღვრები სჭირდება, ხოლო ნებისმიერი სახის დევიაცია უნდობლობას აჩენს. ეჭვი –უნდობლობისა და სასიყვარულო ობსკურანტიზმის განსხეულება, ამ პოზიციის ყველაზე სასტიკი იარაღია, რომელიც, ფაშიზმის მსგავსად, პოლიციურ რეჟიმს ამყარებს. აქ ბადიუ მარსელ პრუსტს აკრიტიკებს, რომლის მიხედვით ეჭვი სიყვარულის არსია. ის ამბობს, რომ პრუსტი იმ ნაციონალისტ ექსტრემისტებს ემსგავსება, რომლებსაც საზოგადოების ერთობა მხოლოდ რასობრივ და ემპირიულ ნიშნებზე წარმოუდგენიათ. ამ ობსკურანტული სუბიექტის არსებობა ტანჯვაა, რომელიც საბოლოოდ მკვლელობამდე მიდის, რეალურ ცხოვრებაში თუ არა, სიმბოლურ რეგისტრში მაინც.

 

***

ბადიუს მიხედვით, ნამდვილი სუბიექტი იბადება მაშინ, როდესაც ის გადაწყვეტს ჭეშმარიტების ძიების პროცესის ერთგულ მილიტანტად დარჩენას – ჭეშმარიტი სუბიექტის მოქმედება მოვლენისადმი ერთგულება (fidelity to event) და ჭეშმარიტების ერთგულებაა (fidelity to truth-procedure). ამ მომენტიდან, ინდივიდი ახალი კოლექტიური სხეულის – ჭეშმარიტების სხეულის (მაგ. სასიყვარულო ერთობა, შემოქმედებითი პროცესი, განმანთავისუფლებელი ბრძოლა და ა.შ.) ერთ-ერთი შემადგენელი ელემენტი ხდება. ეს არის მომენტი, როდესაც ადამიანი აცხადებს, რომ იგი მზად არის გასცდეს ისეთ ინდივიდუალისტურ და ანიმალისტურ საზღვრებსა და მარწუხებს, როგორებიცაა ეგოიზმი, კონკურენცია, სასრულობა და სხვ. მიუხედავად ამისა, ის, როგორც ინდივიდი, კვლავ აგრძელებს არსებობას და იმავდროულად, იგი ამ ახალი სუბიექტურობის აქტიურ მონაწილედ გადაიქცევა.[5] შეყვარებული ადამიანები ბადიუსეული მოვლენის ფარგლებში ძიების პროცესს განაგრძობენ, თუმცა, მისი შემთხვევითობის უარყოფის გარეშე. ამასთან, ისევე, როგორც რევოლუციური მომენტის დროს, პროცესის მთელი არსი ძველი წესრიგის გარდაქმნასა და ახლის დაუსრულებელ გაკვალვაში მდგომარეობს.[6]

დაბოლოს, ბადიუს ოპტიმიზმი იმის აღიარებაში გამოსჭვივის, რომ ნებისმიერ შემთხვევაში, სიყვარული, ისევე როგორც რევოლუცია, დაუსრულებელი ბრძოლაა – ბრძოლა გაბედული, თავგანწირული, ერთგული სუბიექტურობის გადასარჩენად. იმ ტიპის სუბიექტურობის, რომელსაც ობსკურანტულ და რეაქციულ ძალებთან მუდმივი ჭიდილი უწევს და, მყიფე ქორწინებისა თუ სასიკვდილო ეჭვიანობის ქარცეცხლში, რისკიან გათვლას მარადიულობაზე აკეთებს.

[1] Peter Osborne, “More than Everything: Zizek’s Badiouian Hegel,” Radical Philosophy 117 (2013), გვ. 19-25.

[2] Alain Badiou, Ethics: An Essay on the Understanding of Evil (Verso, 2001), გვ. 42-44.

[3] Alain Badiou, Second Manifesto for Philosophy (Polity Press, 2011), გვ. 91-104.

[4] იქვე, გვ. 99-100.

[5] Alain Badiou, The Communist Hypothesis (Verso, 2010), გვ. 233-235.

[6] Alain Badiou, Theory of the Subject (Middlesex University, 2009), გვ. 259.